“ အပါယ္ေလးပါး ”
(၁) ငရဲ = ခ်မ္းသာအနည္းငယ္မွ် မရွိဘဲ၊ မီးေတာက္မီးလွ်ံ၊ ဒါးလွံစက္တို႔၌ ခံရျခင္းကို“ငရဲ”ဟု
ေခၚပါသည္ ။
(၂) တိရစၦာန္= တရားမသိ၊ စားျခင္း၊ အိပ္ျခင္း၊ ေမထုန္မီွ၀ဲျခင္းကိုသာ သိေသာသတၱ၀ါ ၊
မဂ္-ဖိုလ္မွ ဖီလာကန္႔လန္႔ျဖစ္ေသာ “သတၱ၀ါ” ။
(၃) ျပိတၱာ= ခ်မ္းသာသုခမွ ကင္းေ၀းေသာဖုတ္တေစၦ စေသာ သတၱ၀ါ ။
(၄) အသူရကာယ္= စည္းစိမ္ခ်မ္းသာျမဴးတူးျခင္း စသည္တို႔ျဖင္႔ မျမဴးတူးမထြန္းပတတ္ေသာ“သတၱ၀ါ”
“ ကပ္သံုးပါး ”
(၁) ဒုမၻိကၡႏၱရကပ္ = အစာေခါင္းပါး ငတ္မြတ္ျခင္းေၾကာင့္ မ်ားစြာေသေၾကပ်က္စီးျခင္း ။
(၂) သတၱႏၱရကပ္ = ေသေစတတ္ေသာ ဓါး၊ လွံ၊ ေသနတ္၊ စေသာလက္နက္တို႔ျဖင့္၊ အခ်င္းခ်င္း
တိုက္ခိုက္ထိုးခုတ္၍ မ်ားစြာေသေၾကပ်က္စီးျခင္း ။
(၃) ေရာဂႏၱရကပ္= ကူးစက္တတ္ေသာ အနာေရာဂါ က်ေရာက္သျဖင့္ မ်ာစြာေသေၾကပ်က္စီးျခင္း ။ ။
· မဂ္ဖိုလ္ နိဗၺာန္ မရနိုင္သည္ကိုစြဲ၍ ရပ္ျပစ္ဟုေခၚပါသည္
“ ရပ္ျပစ္ရွစ္ပါး ”
(၁) ငရဲ ။
(၂) တိရစၦာန္ ။
(၃) ျပိတၱာ ။
(၄) အရူပဘုံ=(နာမ္သက္သက္သာရွိ) ။ အသညသတ္ဘံု= ( ရုပ္သက္သက္သာရွိ ) ။
(၅) ပစၦႏၱရစ္အရပ္ ။
(၆) မိစၦာဒိ႒ိ ။
(၇) ဥာဏ္ပညာမရိွသူ (ပဋိသေႏၶအားျဖင္႔ က်ဳိး၊ ကန္း၊ ဆြံ႔၊ အ ေသာသူအျဖစ္ ။
(၈) ဘုရားမပြင္႔ရာအခါ၌ လူျဖစ္ရျခင္း ။ ။
“ ရန္သူမ်ဳိးငါးပါး ”
(၁) ေရ ။
(၂) မီး ။
(၃) မင္း ။
(၄) ခိုးသူ ။ (သူတပါးပစၥည္းကို ပိုင္ရွင္မသိေအာင္ တိတ္တဆိတ္ ယူတတ္ေသာသူ)
(၅) မခ်စ္မႏွစ္သက္ေသာသူ ။ (မိမိကိုမုန္း၍ ပ်က္စီးရာ ပ်က္စီးေၾကာင္း ၾကံတတ္သူ )
ေဖာက္ျပန္ခြ်တ္ယြင္းျခင္းကို ၀ိပတၱိဟုေခၚသည္
“ ၀ိပတၱိတရားေလးပါး ”
(၁) ဂတိ၀ိပတၱိ = အပါယ္ဘံု၌ ျဖစ္ရျခင္း ။
(၂) ဥပဓိ၀ိပတၱိ = ရုပ္ဆင္းအဂၤါခ်ဳိ႕တဲ့ျခင္း ။
(၃) ကာလ၀ိပတၱိ = တရားမေစာင့္ေသာသူတို႔၏ လက္ထက္၌ျဖစ္ရျခင္း ။
(၄) ပေယာဂ၀ိပတၱိ = အကုသိုလ္တရားကိုသာ အားထုတ္၍ အက်င့္ပ်က္စီးျခင္း ။ ။
· ေဆြမ်ိဳး၊ ဥစၥာ၊ ေရာဂါ၊ အယူ ၊ အက်င့္ပ်က္စီးျခင္းကို ဗ်ႆနဟုေခၚသည္။
“ ဗ်သနတရားငါးပါး ”
(၁) ဥာတိဗ်သန = ေဆြမ်ိဳးပ်က္စီးျခင္း ။
(၂) ေဘာဂဗ်သန = စီးစိမ္ ဥစၥာ ရာထူး ပ်က္စီးျခင္း ။
(၃) ေရာဂဗ်သန = အနာေရာဂါေၾကာင့္ ပ်က္စီးျခင္း ။
(၄) ဒိ႒ိဗ်သန = အယူလႊဲမွား၍ ပ်က္စီးျခင္း ။
(၅) သီလဗ်သန = ေကာင္းေသာအက်င့္သီလ ပ်က္စီးျခင္း ။ ။
“ ဗုဒၶဝင္အက်ဥ္းမွတ္ရန္ ”
လူအမည္ = သိဒၶတၳ ။
ဘုရားဘြဲ႔ = ေဂါတမ ။
မိဘအမည္ = သုေဒၶါဒၵနမင္းနွင္႔ မာယာေဒဝီ ။
ၾကင္ယာေတာ္ = ယေသာ္ဓရာ ။ (ဘဒၵကဉၥနာ)
ရင္ေသြးေတာ္ = ရာဟုလာ ။
ေယာက္ဖေတာ္ = ေဒဝဒတ္ ။
မိေထြးေတာ္ = ေဂါတမီ ။
ေနျပည္ေတာ္ = ကပိလဝတ္ျပည္ ။ (သကၠတိုင္းမဇၥ်ိမေဒသ)
ဖြားရာဌာန = လုမိၺနီဥယာဥ္ ။ ( ကပိလဝတ္ျပည္နွင့္ေဒဝဒဟအၾကား)
နန္းစံနွစ္ = ၁၃ နွစ္ ။ (၁၆ နွစ္မွ ၂၉ နွစ္အထိ)
နမိတ္ၾကီးမ်ား = သူအို ၊သူနာ၊ သူေသ ရဟန္း ။
ဗ်ာဒိတ္ခံယူေသာဘဝ = သုေမဓါရေသ႔ဘ၀ ။
ဗ်ာဒိတ္ခံယူေသာေန႔ = ကဆုန္လျပည္႔ေန႔ ။
ဗ်ာဒိတ္ေပးေသာဘုရား = ဒီပကၤရာျမတ္စြာဘုရား ။
ပါရမီျဖည္႔ဘက္ = သုမိတၱာအမ်ိဳးသၼီး ။ (ယေသာ္ဓယာအေလာင္း)
ပါရမီျဖည္႔ရာကာလ = ေလးအသေခ်ၤနွင့္ ကမၻာတစ္သိန္း ။
ပါရမီျဖည္႔ရျခင္း၏ရည္ရြယ္ခ်က္ = သတၱဝါအမ်ားအက်ိဳးေဆာင္ရြက္ရန္ ။
ဒုကၠရစရိယာက်င့္ရေသာကာလ = ၆ နွစ္ၾကာ ။ (၉၇မွ ၁၀၃ အထိ)
က်င္႔သည္႔ေနရာ = ဥရုေဝဠေတာ ။
ဘုရားျဖစ္ခ်ိန္သက္တမ္း = ၃၅ နွစ္အရြယ္ ။
ဘုရားပြင္႔ရာသက္တမ္း = ၁၀၀ တမ္း ။
အလုပ္ေကၽြး = ပဥၥဝဂီငါးဦး ။ (ဒုကၠရစရိယ က်င္႕ခိုက္)
တရားဦးေဟာသည္႔ေနရာ = ဗာရာဏသီ မိဂဒါဝုန္ေတာ ။
ပထမဆံုး သာဝက = ပဥၥဝဂီ ငါးဦး ။ (သာ၀က=ဘုရား၏တပည္႔သား)
ေနာက္ဆံုးကၽြတ္ေသာ သာဝက = သုဘဒၵပရိဗိုဇ္ ။
လက္ယာရံ အဂၢသာဝက = အရွင္သာရိပုတၱရာ ။
လက္ဝဲရံ အဂၢသာဝက အရွင္ေမာဂၢလန္ ။
အဆံုးအမသာသနာ = ပရိယတၱိ ပဋိပတၱိ ပဋိေဝဓ ။
က်င့္စဥ္သိကၡာ = သီလ သမာဓိ ပညာ ။
ခ်မွတ္ေသာလမ္းစဥ္ = မဇ်ိၹမပဋိပဒါ မဂၢင္လမ္းစဥ္ ။
သေႏၵယူေသာေန႔ = မဟာသကၠရာဇ္ ၆၇ ဝါဆိုလျပည္႔ ၾကာသပေတးေန႔ ။
ဖြားျမင္ေသာေန႔ = မဟာသကၠရာဇ္ ၆၈ ကဆုန္လျပည္႔ ေသာၾကာေန႔ ။
ေတာထြက္ေသာေန႔ = မဟာသကၠရာဇ္ ၉၇ ဝါဆိုလျပည္႔ တနလၤာေန႔ ။
ဘုရားျဖစ္ေသာေန႔ = မဟာသကၠရာဇ္ ၁၀၃ ကဆုန္လျပည္႔ ဗုဒဟူးေန႔ ။
ဓမၼစၾကၤာေဟာေသာေန႔ = မဟာသကၠရာဇ္ ၁၀၃ ဝါဆိုလျပည္႔ စေနေန႕ ။
ပရိနိဗၺာန္စံေသာေန႔ = မဟာသကၠရာဇ္ ၁၄၈ ကဆုန္လျပည္႕ အဂၤါေန႔ ။
ေတေဇာဓါတ္ေလာင္ေသာေန႔ = ၁၄၈ ကဆုန္လဆုတ္ ၁၂ ရက္ တနလၤာေန႔ ။
အရွင္ခမာဝုဓ.မဂဓတကၠသိုလ္